Theo quan niệm của các cụ ngày xưa, cây mai là hình ảnh tiêu biểu, tượng trưng của người quân tử với khí phách ngoan cường, trung nghĩa và thanh khiết. Mai hiên ngang, bản lĩnh vượt qua mùa đông lạnh lẽo mặc dù chỉ còn những nhánh thân gầy guộc, tưởng như đã héo khô trong nắng chang của mỗi độ hè về. Bỗng nhiên, một sớm mai thức dậy, chỉ qua một đêm thôi, từ tấm thân già nua ấy lại nảy lộc, đơm hoa, khoe sắc, kiêu hãnh, toả hương. Chính vì vậy, mai vàng được nhân gian gọi là hoa của mùa xuân và được xếp ở vị trí đầu tiên trong bộ “Tứ quý” sánh vai cùng với Lan, Cúc và Trúc.

Mai có nhiều loài với tên gọi khác nhau. Mai vàng là một loại cây thân gỗ, sống lâu năm, thân có nhiều cành, lá xanh, hoa vàng. Mỗi năm cây rụng lá vào mùa đông, trổ hoa vào đầu mùa xuân. Nhìn chung, mai vàng rất dễ trồng, sinh trưởng nhanh, kháng bệnh tốt. Mai vàng cạnh tranh với các loài cây khác trong rừng, có những nơi mai mọc thành rừng. Mai có thể được trồng trong vườn, trước sân, trong chậu. Mai có thể chơi tự nhiên, mai thế, mai ghép… Mỗi cách chơi có một nét độc đáo riêng, chưa ai có thể khẳng định chơi mai như thế nào mới gọi là đỉnh cao nghệ thuật.

Mai tự nhiên, ẩn chứa trong thân cây, cành lá, đặc biệt là hoa mai vàng tự nhiên những nét hoang sơ, huyền bí của tạo hoá. Thông thường, gốc và thân mai tự nhiên rất chắc chắn, rễ cắm sâu vào lòng đất, thân ít cành và vươn cao, lá dày, đậm, hoa vàng nhạt, mỏng và ít cách. Người sành chơi mai tự nhiên rất nâng niu và yêu thích sự mạnh mẽ, kiên cường của mai tự nhiên. Sự sần sùi của thân mai là biểu tượng sắt đá của quá trình đấu tranh, sinh tồn, vượt qua hoàn cảnh khắc nghiệt để mang lại hương sắc cho đời. Hoa tuy không vàng thắm, cánh hoa không dày, nhưng hoa mai tự nhiên mang dáng vẻ kiêu hãnh và hoang sơ như những nàng sơn nữ. Chơi mai tự nhiên chủ yếu là thưởng thức cái cốt cách, tinh thần ấy. Ngày nay, nhiều người đã đưa mai tự nhiên về trồng trong vườn nhà, tuy vẫn giữ được một chút ít tinh thần hoang dã, nhưng kỳ thực nó không còn cốt cách ban sơ. Thậm chí có người còn đưa cả cây mai tự nhiên to lớn vào chậu kiểng, thì “Than ôi, thời oanh liệt nay còn đâu”. Từ đây, cây mai tự nhiên đã bị khoác lên mình chiếc áo mới.

Mai thế, không biết xuất phát từ bao giờ, nhưng có thể khẳng định mai thế là sản phẩm tạo ra để đáp ứng nhu cầu của tầng lớp thị dân và những người giàu có. Giữa phố phường đông đúc và chật hẹp, đất đai nhiều khi còn quý hơn vàng thì không dễ gì có chỗ đứng cho một cây mai tự nhiên. Vả lại, người dân thành thị cũng không có quá nhiều thời gian để chăm sóc, nâng niu, chờ đợt cây mai trong một thời gian dài để đến mùa xuân cây mới cho hoa. Nhưng ai cũng muốn có một cây mai vàng thật đẹp, phù hợp với không gian đô thị để chơi trong dịp Tết đến, xuân về. Có cầu ắt sẽ có cung, từ đó mai kiểng, mái thế bắt đầu xuất hiện. Nhưng càng về sau, vượt lên cao hơn giới hạn của sự mua bán, kim tiền, thú chơi mai thế ngày nay trở thành một nghệ thuật, một thứ nghệ thuật vừa mang hơi thở dân gian, vừa mang trí tuệ bác học.

Chơi mai thế đạt đến cảnh giới nghệ thuật là khi người thưởng mai nhìn thấy bóng dáng cuộc đời thật của mình trong dáng thế cây mai, thấy được nhân tình, thế thái của kiếp người thông qua cách tạo dáng thân cành, qua hình hoa, thế lá. Chơi mai giống như đi tìm tri kỷ, phải có cơ duyên thì mới gặp. Hiện nay, mai thế rất đa dạng và phong phú người chơi có nhiều cơ hội để tìm và chọn cho mình môt cây vừa ý nhất, phù hợp với túi tiền để chưng trong dịp Tết.

Có lẽ xuất hiện sau mai thế là mai ghép. Mai ghép là một thủ thuật của kinh nghiệm, là một ứng dụng khoa học kỹ thuật trong thú chơi mai cảnh. Người ta có thể ghép nhiều loại mai vào một gốc mai chủ để có thể cho ra các loại hoa mà mình thích. Điểm nỗi trội của mai ghép là độc và lạ. Nếu chỉ dừng lại ở việc ghép mai thì chỉ là thủ thuật, nhưng kết hợp giữa mai thế và mai ghép có thể nói là đỉnh cao của nghệ thuật chơi mai cảnh.

Những ngày cuối tháng Chạp (Âm lịch), trong không khí rộn ràng của ngày xuân, nhà nhà, người người vui đón Tết, ai cũng lo trang trí nhà cửa thật đẹp để đón năm mới với mong ước một năm tốt lành. Việc mua sắm ngày Tết tuỳ vào điều kiện sống và quan niệm của mỗi gia đình, nhưng thú vui chưng hoa vào ngày Tết thì hầu như nhà nào cũng có. Nếu như ở phía Bắc hầu như nhà nào cũng có cành đào, thì từ miền Trung trở vào, mai vàng là đặc trưng của mùa xuân. Chính vì vật, lựa chọn một cành mai, một gốc mai vừa ý để chơi trong ngày Tết là một việc tưởng chừng đơn giản, nhưng kỳ thực, việc chọn mai cũng lắm công phu!

Nếu chơi mai tự nhiên, người ta thường chọn những cành mai đẹp để chưng trong phòng khách nhà mình. Một cành mai đẹp phải hội đủ 03 yếu tố cơ bản: Thân, cành phải cân xứng, hài hoà; dáng (thế tự nhiên) phải đẹp mắt, toát lên một ý nghĩa biểu trưng nào đó về tư tưởng, nhân sinh…; nụ và hoa không cần quá nhiều nhưng phải sung sức, có như vậy hoa mới bung nở rộ đúng vào thời khắc giao thừa. Nếu chọn cành mai có quá nhiều nhánh nhỏ, lại có nhiều nụ, lắm hoa thì cành mai nhất định không thể có sức sống để nuôi hoa, vì nguồn cung cấp dinh dưỡng đã bị hạn chế đi. Chơi mai cốt yếu phải có thế, nếu như hoa mai được ví như bộ xiêm y lộng lẫy của mỹ nữ thì dáng thế là biểu tượng, cốt cách bên trong của người quân tử. Còn gì bằng nếu chọn được một nhành mai tự nhiên chơi trong mấy ngày Tết hội đủ các yếu tố nêu trên. Quả là một điều may mắn!

Nếu chơi mai thế, mai kiểng thì việc chọn lựa tương đối đơn giản vì đã qua bàn tay nhào nặn của những người thợ làm vườn. Tuy nhiên, một chậu mai kiểng đẹp cũng có những tiêu chuẩn của nó.

Trước hết, nói về cây (bao thân, gốc và rễ) phải hội đủ ba yếu tố: Cổ, Kỳ, Mỹ. Một cây mai đẹp phải mang trong mình bóng dáng của một bậc chân quân tử, phải trải qua phong ba, bão táp, vươn mình đứng lên trước sóng gió cuộc đời. Cổ, chẳng những phải cây mai phải lâu năm mà còn phải in vết hằng của thời gian, năm tháng, gió sương trên thân cây, cội rễ. Kỳ không đơn giản là cầu kỳ, kỳ công chăm sóc, uốn tỉa, mà phải là thần kỳ, kỳ lạ, độc đáo đến bất ngờ, thú vị. Có hai yếu tố cơ bản tạo nên kỳ của một cây mai. Kỳ do tự nhiên mà có hoặc do thiên nhiên gây ra như bì nước cuốn, gió đưa, những khối u (nu) vết sẹo của thời gian… mà người nghệ nhân bằng con mắt thẩm mỹ của mình họ phát hiện, khai thác và vận dụng. Kỳ do bàn tay, khối óc và sự sáng tạo của nghệ nhân bằng cách cắt, tỉa, uốn… để tạo nên hình dáng kỳ thú, độc đáo cho thân, cành, gốc, rễ. Mỹ là vẻ đẹp, sự bắt mắt của toàn thân cây mai. Đẹp trước hết phải hài hoà, cân xứng các bộ phận từ cội rễ đến đầu cành, tạo cho người xem nhiều cảm xúc, nảy sinh sự yêu thích và muốn sở hữu cây mai đó cho riêng mình.

Thứ hai, nói về hoa: Có nhiều người quan niệm cây mai đẹp phải cho nhiều hoa, hoa màu phải vàng đậm, cánh hoa phải nhiều và dày. Nhưng kỳ thực không hoàn toàn như vậy. Hoa nhiều, hoa ít không quan trọng, điều quan trọng hơn cả là sự hài hoà giữ hoa với cành, hoa và lộc. Chẳng có ai khen một thiếu nữ đẹp khi cô ta cùng một lúc đội trên đầu, đeo trên cổ bao nhiêu là trang sức, khoác lên mình bao nhiêu lụa là, gấm vóc, tương tự như vậy, một cây mai không thể là đẹp nếu chỉ thấy toàn là hoa và hoa. Hoa nhiều cánh hay ít cánh, cánh hoa dày hay mỏng chưa nói lên điều gì. Hoa mai nhiều cánh biểu hiện sự tròn đầy, viên mãn; hoa ít cánh thường mỏng manh cánh mỏng lại yểu điệu, lung linh khi gió xuân mơn trớn. Hoa mai vàng đậm màu, sặc sỡ cho ta cảm giác ấm áp của của mùa xuân sum họp; hoa vàng nhạt mang trong mình sự hoài niệm, yêu thương. Tóm lại, hoa mai đẹp là hoa mà người ta ưa nhìn, nhìn hoài mà không biết chán, càng nhìn thì lại càng thích thú.

Theo quan niệm dân gian của người Việt, ngày xuân, ai cũng cầu mong mọi việc may mắn, thuận lợi. Còn gì vui hơn nếu trong nhà đúng vào thời khắc giao thừa mai vàng bừng nở, đón tài lộc vào nhà. Còn gì thú vị bằng vào những ngày đầu năm, khách đến thăm nhà, chúc Tết liên tục tấm tắc khen ngợi gia chủ khéo chọn một cành mai tuyệt đẹp .